Khó khăn của VN trên đường hội nhập Phong trào Quốc tế Cộng sản [1945–50] P1

Khó khăn của VN trên đường hội nhập Phong trào Quốc tế Cộng sản [1945–50]

Nguồn: Christopher E. Goscha, “Courting Diplomatic Disaster? The Difficult Integration of Vietnam into the Internationalist Communist Movement (1945–1950)“, Journal of Vietnamese Studies, Vol. 1, No. 1-2 (February/August 2006), pp. 59-103.

Biên dịch: Đông Hiến

Tóm tắt: Bài viết này lập luận rằng nền ngoại giao của Việt Nam Dân chủ Cộng hoà đã cận kề thất bại hơn chúng ta từng nghĩ. Trong thời gian từ năm 1945 đến năm 1950, những người cộng sản Việt Nam đã gặp khó khăn chồng chất trong khi hội nhập phong trào cộng sản quốc tế. Hơn ai hết, chính Stalin đã nghi ngại Hồ Chí Minh, người mà ông ta cho là không đáng tin vì đã “giải tán” Đảng Cộng sản Đông Dương năm 1945. Bài viết này kết luận rằng, nhờ có sức ép của Đảng Cộng sản Trung Quốc mà Stalin mới đồng ý công nhận VNDCCH. Nếu không có sự kiện này, những người cộng sản Việt Nam sẽ chịu thế cô lập gần như hoàn toàn ngay vào thời điểm sống còn của cuộc kháng chiến giành độc lập dân tộc.

Năm 2004, Việt Nam kỷ niệm 50 năm chiến thắng Điện Biên Phủ lịch sử ^[1] . Hiển nhiên mọi người đều biết rằng vào ngày mùng 7 tháng 5 năm 1954, Quân đội Nhân dân Việt Nam đã thắng một trận chiến lịch sử trước Đoàn quân Viễn chinh Pháp tại một thung lũng hẻo lánh ở vùng Tây bắc Việt Nam. Với sự trợ giúp của cộng sản Trung Quốc, vào năm 1950, quân đội Việt Nam đã xây dựng, trang bị và điều động được 6 sư đoàn để đối đầu trong cuộc chiến với người Pháp. Nếu như chiến thắng của người Nhật tại Tsushima vào năm 1905 đã đánh dấu chiến thắng đầu tiên của “dân da vàng” trước một lực lượng “Tây trắng” trong thế kỷ 20, năm 1954 người Việt đã chứng tỏ “thuộc địa” có thể chiến thắng được “thực dân” trong một trận chiến dàn quân đối mặt. Kể từ đó, chiến thắng Điện Biên Phủ của Việt Nam đã trở thành biểu tượng, tại Việt Nam và nhiều nơi khác trên thế giới, cho sự tàn lụi của chủ nghĩa thực dân Âu Châu và sức mạnh của các nước thuộc địa nhằm khôi phục lại tên quốc gia của mình trên bản đồ thế giới.

Tuy nhiên, trên mặt trận ngoại giao, năm 1954 không vẻ vang như vậy. Dù đã giành được thắng lợi quân sự tại Điện Biên, phái đoàn ngoại giao Việt Nam ở Geneva chỉ giành được một nửa nước Việt Nam trên bản đồ thế giới. Vì sao vậy? Lý do thứ nhất, quân đội Việt Nam đã thắng một trận lớn, nhưng chưa hẳn đã thắng cả cuộc chiến. Như Tổng Bí thư Đảng Lao động Việt Nam Trường Chinh đã phân tích lý do Việt Nam phải thoả hiệp vào tháng 7 năm đó: “Sau chiến dịch Điện Biên Phủ, tương quan lực lượng đã thay đổi có lợi cho chúng ta. Tuy nhiên, sự thay đổi này chưa dẫn đến xoay chuyển toàn diện về cán cân lực lượng đôi bên” ^[2] Những cuộc giao tranh nặng nề liên tiếp trong 2 năm 1953 và 1954 có vẻ như đã gây một số tổn thất nhất định; quân đội cũng cần phải dưỡng sức. Lý do thứ hai, tình hình tương quan lực lượng quốc tế không thuận lợi cho một chiến thắng trọn vẹn về mọi mặt cho Việt Nam với tư cách là một quốc gia. Trên thực tế, những người cộng sản Việt Nam đã đi đến nhất trí với đối tác phía Liên Xô và Trung Quốc rằng một thoả thuận ở Geneva là để nhằm ngăn không cho Mỹ thế chân Pháp. Thực vậy, những nhà ngoại giao Việt Nam hiển nhiên đã ký hiệp ước dưới sức ép từ phía Liên Xô và Trung Quốc. Tuy nhiên, như kết quả nghiên cứu mới đây bắt đầu cho thấy ^[3] , Việt Nam không hẳn đã bị các đồng chí Trung Quốc “bán đứng” như nhiều người đã kết luận, sau khi Việt Nam và Trung Quốc trở nên thù địch với nhau vào năm 1979 ^[4] .

Để tránh đúc lại quá khứ theo khuôn hiện tại, bài viết này xin trở lại với thời điểm khởi đầu, với nội dung trọng tâm là chính sách đối ngoại của đảng Cộng sản Việt Nam từ tháng 9 năm 1945 – khi nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà (VNDCCH) ra đời, tới tháng 1 năm 1950, khi Bắc Kinh và Mát-xcơ-va trao tư cách ngoại giao quốc tế cho nhà nước này bằng việc công nhận chính thức về mặt ngoại giao. Điểm thứ hai, thay vì tập trung vào những chiến thắng hùng tráng, bài viết này đề cập đến những nguyên nhân thất bại. Trong giai đoạn từ tháng 9 năm 1945 đến tháng 1 năm 1950, cộng sản Việt Nam đã phải đối mặt với nguy cơ sát sườn là bị loại ra khỏi cộng đồng quốc tế cộng sản vào thời điểm then chốt trong cuộc chiến giành độc lập dân tộc. Nếu chú trọng nghiên cứu những thất bại có thể lý giải được, thay vì những chiến thắng tất yếu, chúng ta có thể hiểu được rất nhiều điều về nguồn gốc chính sách ngoại giao của cộng sản Việt Nam và sự hội nhập đầy khó khăn của họ vào hệ thống quốc tế nói chung và khối cộng sản nói riêng. Một điều trớ trêu là, chính đảng Cộng sản Trung Quốc – chứ không phải Liên Xô – đã cứu Việt Nam khỏi tình trạng gần như trắng tay về ngoại giao vào năm 1950. Mối liên hệ Việt – Trung này xem ra có lý, nhưng chỉ khi chúng ta phân tích từ điểm khởi đầu chứ không nên suy luận là sự kiện năm 1979 là hậu quả của những nguyên nhân đã hình thành từ năm 1950. Không phải như vậy.

Quyết định “Giải tán Đảng” năm 1945 và dư âm của nó trong khối Cộng sản

Trung tâm của sự khủng hoảng về ngoại giao của cộng sản Việt Nam trong giai đoạn sơ khởi là quyết định tự giải tán Đảng Cộng sản Đông dương (ĐCSĐD) vào tháng 11 năm 1945 và vai trò chủ đạo của Hồ Chí Minh trong việc đưa ra quyết định trên. Oái oăm thay, trong khi những người chống cộng và phản đối ông Hồ không tin là đảng đó đã giải thể (và họ hoàn toàn đúng – chưa từng có chuyện như vậy), thì những lãnh tụ của phong trào quốc tế cộng sản lại không chắc là ĐCSĐD còn tồn tại hay đã giải thể. Một vài vị đã bắt đầu thắc mắc về nghị lực cách mạng của chính bản thân Hồ Chí Minh: Một người theo chủ nghĩa quốc tế có khi nào lại giải thể đảng, và ai lại làm thế mà không hỏi ý kiến các đồng chí lãnh đạo phong trào cộng sản trước đã? Những nghi vấn tương tự về Hồ Chí Minh không phải lúc đó mới phát sinh. Năm 1930, Trần Phú, đương kim Tổng Bí thư đảng, một người có đầu óc rất nặng về tư tưởng quốc tế chủ nghĩa đã chỉ trích Hồ Chí Minh về thiên hướng dân tộc chủ nghĩa của ông ta ^[5] . Thực ra, trong suốt cuộc đời, Hồ Chí Minh biết cách trình ra hai khuôn mặt với dân chúng trong nước và trước quốc tế: một dân tộc chủ nghĩa, một quốc tế chủ nghĩa, tuỳ theo nhu cầu của hoàn cảnh từng lúc. Chúng ta biết được tính cách dân tộc chủ nghĩa của ông đã gây khó chịu cho những người chống cộng đến thế nào. Đối với họ, ông không phải là người ái quốc. Đằng sau huyền thoại “Cha già dân tộc” là một nhà cộng sản quốc tế chủ nghĩa thâm căn cố đế, vô tình và tàn nhẫn ^[6] . Tuy nhiên, đối với nhiều tín đồ cộng sản Việt Nam trẻ tuổi và nhiệt tâm, Hồ Chí Minh không phải là một nhà quốc tế chủ nghĩa chân chính, mà chỉ đơn thuần là một người theo chủ nghĩa dân tộc tư sản. Cùng với sự giải thể ĐCSĐD năm 1945, những mối nghi ngờ về phẩm chất quốc tế chủ nghĩa của Hồ Chí Minh lại nổi lên, cả trong nội bộ đảng và thế giới cộng sản bên ngoài.

Vậy nguyên nhân do đâu Hồ Chí Minh lại có một động thái đầy kịch tính như vậy vào năm 1945? Một đáp số hiển nhiên là để duy trì sự tồn tại về mặt chính trị. Bất chấp mọi nỗ lực che giấu bản chất cộng sản của VNDCCH, chính phủ và mặt trận dân tộc của nó, Việt Minh, thực chất là do ĐCSĐD điều hành. ^[7] Và cho đến thời điểm đó, rất nhiều người đã biết điều này; sự chi phối của đảng cộng sản đã gây rất nhiều bức xúc cho những nhà dân tộc phi cộng sản, nhiều người trong số đó không lạ gì các nhà lãnh đạo cộng sản và đã đoạn tuyệt với họ từ thời kỳ giữa hai cuộc Thế chiến, khi còn ở Hoa Nam. Trở lại Bắc Việt vào cuối năm 1945, các đảng dân tộc phi cộng sản như Đồng Minh Hội và Việt Nam Quốc dân Đảng (VNQDĐ) xúc tiến phong trào tuyên truyền và chiến dịch báo chí chống cộng và miêu tả Hồ Chí Minh như một nhân vật cộng sản sẵn sàng bán đứng nước Việt cho Pháp. (Chủ nghĩa cộng sản cũng gây mối lo ngại cho chính phủ Quốc dân Đảng Trung Quốc). Theo nghị quyết Potsdam, quân đội Trung Hoa Quốc dân Đảng (THQDĐ) đã bắt đầu đổ bộ vào miền bắc Đông Dương từ tháng 9 năm 1945. Trong khi quân đội THQDĐ đang triển khai ở miền Bắc Việt Nam, các đảng phái phi cộng sản Việt Nam dựa thế Trung Quốc để mạnh tay hơn trong cuộc đối đầu với những người cộng sản. Mức độ căng thẳng tăng nhanh. Các tờ báo đối lập công khai thoá mạ lẫn nhau. Các vụ bắt cóc, ám sát diễn ra ngày một nhiều.

Phải hy sinh cái gì đó để thoát hiểm. Vào ngày 8 tháng 11 năm 1945, Nguyễn Hải Thần, người lãnh đạo Đồng Minh Hội, yêu cầu Chủ tịch Hồ Chí Minh phải từ chức ngay lập tức, cởi bỏ “sự độc tài độc đảng” và thành lập một chính phủ mới, một bước tiến hướng đến phá bỏ sự kiểm soát của đảng cộng sản. Tối hậu thư của ông Hải Thần cần có sự chuẩn y của Tướng Lư Hán, tổng chỉ huy đội quân Trung Hoa đang đóng trên đất Việt, trước ngày vị tướng này sắp về lại Trung Hoa. Có thông tin cho rằng Nguyễn Hải Thần đã tuyên bố với phía Trung Quốc rằng ông ta sẽ phủ nhận mọi trách nhiệm trong trường hợp có xung đột xảy ra giữa Việt Minh và các đảng phái phi cộng sản khác nếu Hồ Chí Minh không chấp nhận tối hậu thư. ^[8] ĐCSĐD có lý do để lo ngại rằng phía Trung Quốc sẽ ủng hộ kế hoạch của Nguyễn Hải Thần. Vào thời điểm cuối năm 1945, lực lượng QDĐ hẳn sẽ không gặp mấy khó khăn nếu muốn đánh bại quân đội VNDCCH. Một mặt vẫn nỗ lực không mệt mỏi nhằm lấy lòng các sĩ quan “Hoa quân nhập Việt”, trong tính toán, Hồ Chí Minh không bao giờ loại trừ khả năng xảy ra một cuộc đảo chính có sự hậu thuẫn của Trung Quốc.

Chính trong bối cảnh đó, Hồ Chí Minh và ít nhất là một phần trong ban lãnh đạo đảng cộng sản đang đóng tại Hà Nội vào thời điểm đó đã đưa ra quyết định phi thường là giải tán ĐCSĐD vào ngày 11 tháng 11 năm 1945. Có mặt tại thời điểm đó, Hoàng Văn Hoan sau này có phát biểu rằng nguyên nhân quan trọng nhất để đi đến quyết định nói trên là nhằm lấy lòng tướng Lư Hán, người vốn lâu nay đã không tin tưởng cộng sản Việt Nam. Nếu quả đúng như vậy, thì Hồ Chí Minh đã giải tán ĐCSĐD để duy trì quyền lực của nhà nước VNDCCH. Việc ĐCSĐD tự giải tán đã làm cho “tình hình bớt căng thẳng” và rõ ràng đã giúp cho đảng cộng sản câu thêm thời gian. ^[9] Đảng vẫn tồn tại trong bí mật, và bị cấm không được nhắc đến trong bất kỳ một văn thư giao dịch nào, kể cả ở cấp cơ sở thấp nhất (tuy việc này có khó khăn hơn ở miền Nam). ^[10] Cựu đảng viên của cố ĐCSĐD, thay vì tiếp tục sinh hoạt đảng, giờ được mời tham gia vào một nhóm “Nghiên cứu Mác-xít” mới được hình thành thế chỗ ^[11] . Tờ báo của ĐCSĐD, Cờ Giải Phóng, bị đóng cửa, hay đúng hơn là đã hoá thân thành 1 tờ báo mới, tờ Sự Thật.

Vào tháng 8 năm 1948, tại kỳ đại hội cán bộ chính trị lần thứ 5, Lê Đức Thọ, một trong những nhà lãnh đạo quyền lực nhất của đảng cộng sản lúc bấy giờ, đã nêu trong diễn văn của mình rằng, sau khi đảng “tự giải tán” vào năm 1945, “nhiều đồng chí vẫn có đầu óc chia rẽ, và (đã) đưa ra đề xuất khôi phục đảng trở lại hoạt động công khai”. Một số người đã chỉ trích rằng việc nguỵ trang ĐCSĐD trên thực tế đã làm tổn hại đến uy tín của đảng. Lê Đức Thọ giải thích rằng biện pháp này là cần thiết, xét theo 2 nguyên nhân chính. Về đối ngoại, biện pháp này được đưa ra nhằm đánh lạc hướng sự chú ý của các quốc gia chống cộng, những nước hẳn sẽ can thiệp sâu hơn vào nội tình Việt Nam nếu thấy đảng vẫn ra mặt cầm quyền. Về đối nội, việc “giải tán” đảng là cần thiết để có thể duy trì sự ủng hộ của các tầng lớp tư sản, địa chủ và công giáo trong cuộc chiến chống Pháp. Khi các điều kiện bên trong và bên ngoài cho phép, đảng sẽ lập tức ra công khai. ^[12]

Xin nhắc lại, trong khi các sĩ quan tình báo Pháp cười nhạo vào màn “tự giải tán” của ĐCSĐD, thì nhiều nhà lãnh đạo các đảng cộng sản nước ngoài vẫn phân vân không hiểu có phải các đồng chí Việt Nam đã đánh mất ý chí cách mạng của mình không. Trong lịch sử chủ nghĩa cộng sản – ngoại trừ hai trường hợp ngoại lệ của Mỹ và Nam Tư – không có một đảng cộng sản nào từng tự nguyện giải tán. Quyết định này đã gieo rắc nghi kỵ, dẫn đến bất hoà ngay trong nội bộ ĐCSĐD như chúng ta sẽ cùng xem xét sau đây. ^[13] Điều này cũng làm nảy sinh những sự nghi ngờ trong đảng cộng sản Pháp, Trung Quốc và Liên Xô về thực chất màu cờ ý thức hệ của những người cộng sản Việt Nam và cá nhân ông Hồ. Riêng một sự kiện đơn lẻ này— từ khi được khởi xướng và sau này bị đào xới lại dưới tay nhiều nhân vật khác nhau trong bối cảnh lịch sử đầy biến động của những năm cuối thập kỷ 40—cũng đủ gây nên nhiều tác động quan trọng cho quá trình hội nhập của Việt Nam vào phong trào cộng sản quốc tế, cho đến tháng 1 năm 1950.

Quan hệ đầy trắc trở của ĐCS Đông Dương với ĐCS Pháp và ĐCS Liên Xô

Trong Chiến tranh Thế giới thứ II, những người cộng sản Việt Nam đã gần như bị tách biệt hoàn toàn với phong trào cộng sản quốc tế. Không có gì đáng ngạc nhiên về điều này. Cơ quan đầu não của đảng cộng sản Trung Quốc còn đang phải chui lủi ở vùng Diên An hẻo lánh, trước khi rút lên trú ẩn ở Mãn Châu, tận trên mạn Bắc xa xôi. Đúng là đã có diễn ra những cuộc tiếp xúc với các phái đoàn địa phương của Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) tại Hoa Nam, nhưng hoàn cảnh chiến tranh đã khiến cho việc duy trì liên lạc trở nên khó khăn. Liên hệ với Đảng Cộng sản Pháp (ĐCSP) ngày càng thưa hơn sau khi chiến tranh lan rộng ở châu Âu. Liên Xô cũng đang tham chiến, và trong năm 1943, Stalin đã giải tán Quốc tế Cộng sản. Khi nhà nước VNDCCH ra đời vào tháng 9 năm 1945, các lãnh đạo cộng sản Việt Nam dường như mất liên lạc hoàn toàn với các đảng cộng sản anh em chủ chốt, quan trọng nhất là bộ ba ĐCS Liên Xô, Pháp và Trung Quốc. Tất nhiên, những người cộng sản Việt Nam vẫn tiếp tục đấu tranh, nhưng không có sự dẫn dắt từ trên. Sự tàn phá của chiến tranh khiến cho việc liên thông quốc tế và mô hình liên lạc quốc tế cộng sản khó thực hiện được.

Ðã có nhiều bài viết chi tiết về vai trò của Mỹ đối với VNDCCH tại thời điểm này (tuy vậy, tôi cũng sẽ trở lại vấn đề này, vì nó có liên quan tới chính sách ngoại giao của Việt Nam vào năm 1949). Ở đây, điều làm chúng ta quan tâm là bằng cách nào mà đảng cộng sản đã tiến tới khôi phục được quan hệ, trên lập trường quốc tế chủ nghĩa với ĐCSLX, ĐCSP và ĐCSTQ vì đó là một nội dung quan trọng trong nỗ lực bảo toàn nền độc lập trên mặt trận ngoại giao và hội nhập quốc tế của Việt Nam. Hồ Chí Minh không bỏ phí giây phút nào. Ông ta viết một bức thư cho Stalin, thông báo về sự ra đời của nhà nước Việt Nam và cuộc chiến giành lại độc lập từ tay người Pháp. Trong một bức thư khác, ông Hồ đã yêu cầu Liên Xô đưa vấn đề Việt Nam ra nghị sự trước Liên Hiệp Quốc (LHQ). Tất cả các bức thư này đều không được hồi âm; cũng như Truman (ông này cũng không phúc đáp thư của Hồ Chí Minh), Stalin không hề trả lời. Khi yêu cầu của Hồ Chí Minh được chuyển đến bàn làm việc của S.P. Kozyrev, phụ trách Khối Âu châu của Bộ Ngoại giao Liên Xô tại Mát-xcơ-va, ông này đã bút phê ngắn gọn: “Không trả lời” ^[14] Ngày 28 tháng 8 năm 1945, A.E. Bogomolov, khi đó đang làm Đại sứ Liên Xô tại Paris, đã viết cho cấp trên của ông ta rằng, có lẽ không nên hỗ trợ việc gây dựng lại chủ nghĩa thực dân Pháp ở Đông Dương. Theo Bogomolov, vấn đề Đông Dương có thể giải quyết bằng cách đặt Đông Dương dưới một cơ chế đồng minh giám hộ, một sự ám chỉ lộ liễu tới ý tưởng của Tổng thống Franklin Roosevelt. Tuy nhiên, đề xuất này không thuận tai với những người coi thế cuộc châu Âu là mối quan tâm ưu tiên hơn. Stalin chắc sẽ không đi nước cờ đòi độc lập cho Việt Nam để chuốc lấy nguy cơ phải hy sinh một số quyền lợi của Liên Xô trên đất Pháp. Và trên thực tế, Bogomolov đã nhận được chỉ thị theo hướng này. ^[15]

Nhà nước VNDCCH, dù phải hay không phải của những người cộng sản, cũng không giành được vị trí đáng quan tâm đối với Mát-xcơ-va tại thời điểm sau Thế chiến II. Ngược lại, nước Pháp, nơi đảng cộng sản là một lực lượng quan trọng ở chính trường quốc gia, mới thật sự là một ưu tiên. ^[16] Đúng là Mát-xcơ-va có khuyên người Pháp không nên khôi phục lại thuộc địa kiểu cũ ở Đông Dương, nhưng họ chỉ dừng ở đó mà thôi. Trong một lần trả lời phỏng vấn với Tướng Georges Catroux vào tháng 1 năm 1947 ở Mát-xcơ-va, trong khi chiến sự tại Hà Nội đang leo thang và Hồ Chí Minh đã di chuyển chính phủ lên miền sơn cước phía Bắc, V. Molotov nói rằng “ông hy vọng rằng Pháp và Việt Nam có thể đạt được một thoả thuận khiến cho cả đôi bên đều hài lòng,” và không dẫn đến việc tái thiết “một chế độ cai trị thực dân” ^[17] . Liên Xô đã không làm gì hơn ngoài những phát ngôn trên; đương nhiên là họ không đưa vấn đề Việt Nam ra bàn nghị sự LHQ vào lúc này. Vào đầu năm 1947, phe bảo thủ Pháp đã cảm ơn phe cộng sản và Liên Xô vì đã không can thiệp vào cuộc chiến ở Đông Dương. Đó là một mắt xích hé lộ, như Bernard Fall chỉ ra sau này. ^[18] Phía Liên Xô không hề thúc ép Pháp trên bình diện ngoại giao, cho tới mãi tận tháng 1 năm 1950, và thậm chí ngay cả lúc đó, thái độ của họ rõ ràng là rất miễn cưỡng.

Tuy nhiên, phải khẳng định đã từng có những cuộc tiếp xúc giữa VNDCCH và Liên Xô. Trong một bài báo dựa trên những tư liệu lưu trữ của Bộ Ngoại giao Liên Xô cũ, Benoît de Tréglodé đã chỉ cho chúng ta thấy các đại diện của Việt Nam ở Thái Lan đã gặp gỡ định kỳ các nhà ngoại giao Liên Xô trong thành phần phái đoàn được thành lập ở đó vào tháng 3 năm 1948. ^[19] Tuy nhiên, như De Tréglodé đã đề cập, dù phái đoàn Liên Xô có trợ giúp tài chính cho phái đoàn VNDCCH ở Băng-Cốc, không thể suy luận rằng họ chọn phương án đối đầu với người Pháp ở Đông Dương. ^[20] Lá thư của một cán bộ Việt Nam gửi từ thủ đô Thái Lan cho một đồng nghiệp ở Mát-xcơ-va, dù ngày gửi tận tháng 11 năm 1950, vẫn cho biết “quan hệ của chúng ta với Đoàn Liên Xô không mang lại một kết quả nào hữu ích hay hữu hiệu.” ^[21]

Có một hướng khác nữa là Paris. Năm 1946, trước khi Hồ Chí Minh rời Pháp (sau nỗ lực đàm phán nhằm tháo bỏ ách thực dân cho Việt Nam một cách hoà bình), ông đã cử Hoàng Minh Giám và Trần Ngọc Danh lãnh đạo “Phái đoàn Thường trực VNDCCH.” Lý lịch của cả hai người đều khiến họ trở thành sự lựa chọn xứng đáng. Hoàng Minh Giám là một trí thức Tây học, có tư tưởng tự do và là một trong số ít người Việt có chân trong Đảng Công nhân Quốc tế, Chi nhánh tại Pháp (Section Française de l’Internationale Ouvrière) từ thời thuộc địa. Chắc hẳn ông ta được chọn để thu hút các đảng viên Xã hội Pháp đang tranh cãi về vấn đề Đông Dương lúc đó. Trần Ngọc Danh là em trai Trần Phú, tổng bí thư, đồng thời là một trong những người sáng lập ra ĐCSĐD. Trần Ngọc Danh từng được hưởng nền giáo dục của Pháp ở thuộc địa Đông Dương trước khi theo học trường cách mạng tại Mát-xcơ-va. Ông nói tiếng Pháp trôi chảy và hiển nhiên cũng biết chút ít tiếng Nga. Ông ta bị bắt sau khi trở về Đông Nam Á vào đầu thập kỷ 30 và bị giam giữ trong nhà tù thực dân Pháp hơn mười năm cho đến khi được trả tự do vào năm 1945, và lập tức trở thành uỷ viên Trung ương ĐCSĐD. ^[22]

Cũng giống như anh trai, Trần Ngọc Danh luôn tự coi mình là một người cộng sản có hạng, đồng thời là một người theo quốc tế chủ nghĩa nhiệt thành. Khó mà tìm ra được lý do khác để ông Hồ chỉ định ông ta lãnh đạo phái đoàn VNDCCH ở Paris ngoài mục đích xây dựng lại quan hệ với các nhà cộng sản Pháp và Liên Xô trên đất Pháp cũng như ở Âu châu. Đáng tiếc là, cho đến nay chúng ta vẫn chưa tìm hiểu được thông tin chắc chắn về các cuộc tiếp xúc của Trần Ngọc Danh với phía Pháp và Liên Xô trên đất Paris. Tin tức tình báo Mỹ năm 1947 có ghi nhận rằng, đại sứ Liên Xô tại Paris, ông Bogomolov, có tiếp một đại diện VNDCCH vào ngày 22 tháng 11 năm 1946. Cuộc tiếp xúc này đã mở ra khả năng cho phía Việt Nam gặp gỡ thường xuyên hơn với Cục trưởng Cục thông tin Liên Xô phụ trách vấn đề Việt Nam. ^[23]

Vừa phải đối mặt với một cuộc chiến toàn diện chống Pháp, lại không đạt được cam kết hỗ trợ cụ thể của Mỹ, đảng cộng sản thấy cần phải khởi động lại nền ngoại giao cộng sản và tái thiết quan hệ với khối cộng sản. ^[24] Nhưng nói bao giờ cũng dễ hơn làm. Trước tình thế miền Nam Trung Hoa còn đang ở trong tay THQDĐ mãi tới giữa năm 1949 và Cơ quan Ngoại giao Liên Xô tới tận tháng 3 năm 1948 mới bắt đầu hoạt động ở Băng-Cốc, chỉ còn lại châu Âu là con đường khả thi nhất để liên lạc với Mát-xcơ-va. Vào tháng 9 năm 1947, VNDCCH cử một đặc sứ, Phạm Ngọc Thạch, để xúc tiến liên lạc với ĐCSP và Liên Xô. Theo Phạm Ngọc Thạch, Bộ Chính trị đảng cộng sản cử ông đi trước hết là để liên hệ với giới lãnh đạo ĐCSP. Chúng ta biết được ông là đại diện của Văn phòng Chủ tịch nước, tức là của Hồ Chí Minh. ^[25] Phạm Ngọc Thạch không nói rõ nội dung ông ta được giao nhiệm vụ bàn bạc những gì với ĐCSP, nhưng ai cũng có thể hình dung được một trong những điểm quan trọng trong bản nghị sự của ông ta sẽ là thất bại của ĐCSP trong việc phản đối cuộc chiến ở Đông Dương. ^[26]Sau khi gặp gỡ các nhà lãnh đạo ĐCSP, Jacques Duclos và Maurice Thorez, Phạm Ngọc Thạch đi sang Bern, để gặp đặc sứ Liên Xô tại Thuỵ Sĩ, ông Koulajenkov. Tại cuộc gặp vào tháng 9 năm đó, Phạm Ngọc Thạch đã trình bày với phía Liên Xô nhận định về cuộc chiến tranh Pháp-Việt và tình hình cuộc cách mạng ở Đông Nam Á và tóm tắt các vấn đề cộng sản ở Việt Nam. Đáng lưu ý là Phạm Ngọc Thạch đã nhắc đi nhắc lại rằng ĐCSĐD là “một lực lượng rất mạnh ở trong nước, dù đã tuyên bố giải tán vào năm 1945.” Quyết định giải tán đảng được đưa ra là, theo giải thích của ông, để tránh gây nghi ngờ cho phía Mỹ. Ông ta tuyên bố rằng đảng cộng sản hiện có khoảng một trăm ngàn đảng viên các cấp và chi phối, thông qua mặt trận dân tộc, nhiều đoàn thể và tổ chức quần chúng. Trước mắt, nhiệm vụ chính của đảng là kháng chiến chống Pháp giành độc lập. ^[27]

Chuyển sang các vấn đề khu vực và quốc tế, Phạm Ngọc Thạch giải thích rằng, trong thời điểm hiện tại, người Mỹ tỏ ra khá trung lập, thậm chí đôi khi nghiêng về phía VNDCCH trong cuộc kháng chiến chống thực dân. Ông ta thông báo cho đồng nhiệm phía Liên Xô về những lần đã gặp gỡ trực tiếp với phái đoàn Mỹ tại Băng Cốc. Chiến lược của Mỹ, theo ông, là muốn mở rộng tầm ảnh hưởng ra toàn khu vực Đông Nam Á bằng cách đưa hàng hoá vào tràn ngập khu vực, đồng thời tạo ấn tượng là họ ủng hộ phong trào đấu tranh chống chủ nghĩa thực dân. Có lẽ, trong khi đang cố gây ấn tượng với Koulajenkov về nhu cầu có sự hỗ trợ của Liên Xô, Phạm Ngọc Thạch đã giải thích rằng người Mỹ đang sẵn lòng “ủng hộ phong trào kháng chiến (của Việt Nam) tuy nhiên, không phải bằng biện pháp gây sức ép lên phía Pháp.” Thông điệp mà ông đưa ra rất rõ ràng: Chính sách của Mỹ là nhằm mở rộng ảnh hưởng ở châu Á đồng thời làm suy yếu phong trào cộng sản quốc tế. ^[28]

Phạm Ngọc Thạch cũng thông báo vắn tắt về tình hình cách mạng ở Đông Nam Á và vai trò tiên phong của Việt Nam trên mặt trận đó. Phạm Ngọc Thạch đã từng gặp gỡ các nhà lãnh đạo cộng sản ở Malaysia, và nhận xét rằng đảng cộng sản ở đó rất mạnh và năng động. Dù chưa từng tới Indonesia, ông cũng trình bày rằng chính phủ ở đó rất “tiến bộ”. Phạm Ngọc Thạch nói với Koulajenkov rằng Việt Nam đã dự định tổ chức một hội nghị các đảng cộng sản Đông Nam Á vào năm 1947 để xây dựng một đường lối chung đối với phương Tây, nhưng không thực hiện được vì cuộc chiến tranh Đông Dương đã nổ ra. Về cuộc gặp của mình với ĐCSP, Phạm Ngọc Thạch tránh đề cập đến và chỉ nói rằng “Duclos có nói với ông ta rằng Việt Nam phải làm tất cả những gì có thể trong cuộc kháng chiến giành độc lập, nhưng ĐCSP đã không làm gì để ngăn không cho cuộc chiến này nổ ra.” ^[29] Những màn ngoại giao dạo đầu của nhà nước VNDHCH với các nước châu Á phi cộng sản cũng chẳng mang lại kết quả gì khả quan hơn. Thủ tướng Ấn Ðộ Nehru có hứa sẽ “ủng hộ về mặt tinh thần,” nhưng từ chối thực hiện các việc cụ thể hơn. Nehru thậm chí còn không chấp thuận đề nghị của Phạm Ngọc Thạch về việc đưa chương trình Việt Nam ra trước LHQ (mặc dù ông ta có ủng hộ cho chương trình của Indonesia).

Tóm lại, nền ngoại giao Việt Nam thời kỳ hậu thuộc địa năm 1947 có rất nhiều điều để bàn, chỉ thiếu thành công. Điều đó giải thích vì sao Phạm Ngọc Thạch muốn sử dụng chuyến đi châu Âu của mình để cố gắng mở ra một kênh liên lạc với chính quyền Xô-viết. Ông ta nói với Koulachenkov rằng Duclos và Thorez đã hứa chuyển lời tới các đồng chí Liên Xô, thông qua Đại sứ quán tại Paris, về nguyện vọng của ông muốn được đi thăm Liên Xô để trao đổi về tình hình Đông Nam Á. Koulachenkov không hứa gì. ^[30] Như chúng ta sẽ xét ở phần sau, phía Liên Xô ỉm luôn việc này đi.

Tất nhiên, cuộc tiếp xúc này cần phải đặt trong bối cảnh quốc tế và trong nước. Xét tình hình trong nước, nhà nước VNDCCH đang ở thế bị tấn công. Kể từ khi cuộc chiến lan rộng trên phạm vi toàn quốc vào cuối năm 1946, quân Pháp đã tìm cách cắt đứt mọi liên hệ về ngoại giao và quân sự của VNDCCH với khu vực và thế giới. Vào mùa thu năm 1947, trong khi Phạm Ngọc Thạch đang gặp gỡ đối tác Liên Xô ở Thuỵ Sĩ, lính dù Pháp mở cuộc tấn công trứ danh tại tỉnh Bắc Kạn và thiếu chút nữa đã bắt được cơ quan đầu não của chính phủ VNDCCH. Trên bình diện quốc tế, chuyến đi của Phạm Ngọc Thạch trùng vào thời điểm Andrei Jdanov có bài diễn thuyết nổi tiếng về thế giới đã phân cực thành hai phe đối lập, một phía là cộng sản do Liên Xô và Stalin đứng đầu, phía bên kia là tư sản và đế quốc do Mỹ cầm đầu. Cũng chính vào thời điểm này, Văn phòng Thông tin Quốc tế các Đảng cộng sản (Cominform) được ra đời để chỉ đạo và điều hành phong trào cộng sản quốc tế. ^[31]

Tháng 12 năm 1947, Phạm Ngọc Thạch gửi một bộ tài liệu cho phía Liên Xô trong nỗ lực giành được sự hỗ trợ của họ. Trong bản “Báo cáo về tình hình Đảng cộng sản ở Việt Nam” của mình, ông viết rằng mặc dù ĐCSP chưa làm được gì đáng kể cho ĐCSĐD vì tình hình chính trị tại nước Pháp, ông hoan nghênh việc thành lập Văn phòng Thông tin quốc tế (Cominform) và rằng “báo cáo của Jdanov đã làm sáng tỏ tình hình thế giới và góp phần củng cố tình đoàn kết giữa các đảng cộng sản anh em.” Phạm Ngọc Thạch nhắc lại về điều kiện cách mạng thuận lợi ở Đông Nam Á và nhấn mạnh ĐCSĐD và Hồ Chí Minh có thể đóng vai trò lãnh đạo để đưa các đảng cộng sản trong khu vực thành một khối. ^[32] Trong khi Phạm Ngọc Thạch lạc quan vì Văn phòng Thông tin quốc tế đã có nhắc đến cuộc kháng chiến chống thực dân của Việt Nam và Indonesia, ông cũng nhấn mạnh rằng Việt Nam đang cần sự hỗ trợ cụ thể, và tức thời. Thực vậy, đi kèm với bản báo cáo của ông gửi phía Liên Xô là một loạt các yêu cầu viện trợ quân sự và kinh tế, trong đó có cả yêu cầu viện trợ ngoại tệ mạnh (tốt hơn hết là đô-la Mỹ), yêu cầu về chuyên gia quân sự để cộng tác với cán bộ của VNDCCH, tăng cường tuyên truyền quốc tế có lợi cho Việt Nam, và triển khai một chiến lược ngoại giao nhằm đưa Việt Nam tham gia LHQ, khi các “đảng anh em” thấy có thời cơ thích hợp. ^[33] Ngày càng bị cô lập hơn ở trong nước và quốc tế, VNDCCH hiển nhiên cần sự trợ giúp của Liên Xô như trời hạn mong mưa:

“Tóm lại, chúng tôi yêu cầu các đồng chí Xô-Viết quan tâm hơn đến Việt Nam. Từ trước đến nay, Việt Nam hoàn toàn đơn độc trong cuộc kháng chiến. Báo cáo của đồng chí Jdanov có đề cập đến Việt Nam cho phép chúng tôi hy vọng các đồng chí Liên Xô đã hiểu được tầm quan trọng của cuộc kháng chiến chống đế quốc trên đất nước chúng tôi, đồng thời cũng là cửa ngõ của Đông Nam Á. Thắng lợi của cuộc kháng chiến ở Việt Nam và Indonesia sẽ thể hiện sức mạnh của thành trì chống đế quốc ở châu Á. Việt Nam là nước đầu tiên ở châu Á có đảng cộng sản nắm được thực quyền.” ^[34]

Mát-xcơ-va không nhìn nhận vấn đề như vậy. ^[35] Phạm Ngọc Thạch trở lại châu Á tay trắng, cuối cùng về lại Bắc Việt vào mùa thu năm 1948. ^[36] Để thực hiện sứ mạng ngoại giao thay cho ông, ĐCSĐD đã cử một trong những nhân vật quan trọng của mình, Hoàng Văn Hoan, một cán bộ cao cấp của đảng và một người thân cận của Hồ Chí Minh từ những năm 1920. Giỏi tiếng Trung, ông đã từng được bố trí tham gia hệ thống QDĐ, ĐCSTQ và ĐCSĐD trải dài từ Nam Trung Hoa tới Đông Bắc Thái Lan. Hoàng Văn Hoan vượt sông Mê-kông vào Thái Lan khoảng giữa năm 1948 và điều hành tất cả mọi hoạt động ngoại giao của đảng và chính phủ với tư cách là người lãnh đạo một cơ quan tuyệt mật và đầy uy quyền: Ban Cán Sự Hải Ngoại. ^[37]

Vậy, tại thời điểm này, tín hiệu đánh tiếng của VNDCCH được hệ thống ra-đa ngoại giao của Mát-xcơ-va tiếp nhận ra sao? Tôi nghĩ là rất yếu. Ta chỉ cần xem xét mức độ quan tâm mà Mát-xcơ-va đã dành cho chính phủ Cộng hoà Indonesia non trẻ ở Đông Nam Á cùng thời kỳ này thì thấy rõ ngay. Từ những năm 1945 đến 1948, chính sách ngoại giao của Liên Xô ngày càng thiên về ủng hộ cuộc kháng chiến của Indonesia chống lại Hà Lan hơn cuộc kháng chiến chống Pháp của Việt Nam. Đương nhiên, ở thời điểm cuối năm 1945, Liên bang Xô Viết đã rất thận trọng khi hồi đáp những thăm hỏi ban đầu của nước Cộng hoà Indonesia mới thành lập. Chủ tịch Soekarno, cũng như Hồ Chí Minh, không bao giờ nhận được hồi âm cho bức điện ông đã gửi phía Liên Xô từ tháng 11 năm 1945. Tuy nhiên, tình hình này đã thay đổi khi các bên bắt đầu cảm nhận được về Chiến tranh Lạnh. Đơn cử như, đầu năm 1946, Liên Xô phát biểu có lợi cho Indonesia tại Hội Đồng Bảo An LHQ để đối lại hành xử của Tây phương về I-ran. Tất nhiên, Stalin có nhiều quyền lợi ở Pháp hơn ở Hà Lan; điều này giúp giải thích vì sao Mát-xcơ-va chấp nhận ý tưởng tiến tới, dù thận trọng, công nhận Cộng hoà Indonesia. Hướng đi này càng được ủng hộ, khi ông Amir Sjarifuddin, một người thiên tả, lên lãnh đạo một chính phủ mới ở Indonesia vào năm 1947. Đầu năm 1948, Liên Xô công nhận thực tế (de facto) và thiết lập ngoại giao cấp lãnh sự với Cộng hoà Indonesia. ^[38]

Dù người Việt Nam biết rất rõ rằng Pháp có một vị trí quan trọng hơn Hà Lan trong chính sách đối ngoại của Liên Xô về Âu châu, cũng như ý thức đầy đủ được vị trí nhỏ bé của mình trong chiến lược tổng thể của Liên Xô, họ vẫn thất vọng sâu sắc trước sự im hơi lặng tiếng của Liên Xô đối với Việt Nam khi so sánh với Indonesia. Lê Văn Hiến, một lãnh đạo cao cấp của đảng kiêm bộ trưởng tài chính VNDCCH lúc bấy giờ, đã thể hiện điều này rất rõ trong nhật ký về cảm giác “sốc” của mình khi ông biết tin Liên Xô đã công nhận thực tế Cộng hoà Indonesia. ^[39] Chắc hẳn có khá nhiều người Việt nghĩ rằng, nếu Liên Xô công nhận VNDCCH vào tháng 5 năm 1948, dù chỉ ở cấp lãnh sự, thì Việt Nam hẳn đã có một vũ khí đáng kể để chiến đấu với người Pháp trên mặt trận ngoại giao. Hẳn cũng phải có nhiều nhà lãnh đạo cộng sản trong đảng tự hỏi, làm sao Stalin có thể không đoái hoài tới Việt Nam, những nhà quốc tế chủ nghĩa nhiệt thành đã đấu tranh không mệt mỏi vì sự nghiệp cách mạng Đông Nam Á từ năm 1930? Cuối cùng, có hai người cộng sản Việt Nam—Lê Hy và Trần Ngọc Danh—quyết định tự mình hành động. Như De Tréglodé đã ghi nhận, những động thái ngoại giao tự phát của hai ông này hướng tới Liên Xô chỉ khẳng định thêm tình trạng tuyệt vọng của nền ngoại giao Việt Nam đương thời. Những chuyến đi của họ còn cho thấy tình thế bị cô lập khá rõ của VNDCCH/ĐCSĐD với thế giới cộng sản.

Ngoại giao “tự tung tự tác” của Việt Nam: Chuyến xuất dương của Lê Hy

Thông thạo cả hai thứ tiếng Anh và Pháp, Lê Hy đến Băng-Cốc vào cuối năm 1945 để quảng bá sự nghiệp của Việt Nam với khu vực và thế giới. Ông ta giúp thành lập và điều hành phòng thông tin VNDHCH ở đó từ năm 1945 đến năm 1948, và thường xuyên gặp gỡ với các nhà ngoại giao Mỹ làm việc tại đó. Đầu tháng 8 năm 1948, ngay sau khi ĐCS Nam Tư vừa bị khai trừ khỏi Quốc tế Cộng sản, Lê Hy lên đường sang Thượng Hải cùng với một người cộng sản Úc, Alexander Brotherton. ^[40] Ở đó, ông ta đã gặp đại diện lãnh sự Liên Xô, một ông Sergiev nào đó. Nhờ có sự giúp đỡ của ông này và của Serge Niemchine, trưởng phòng lãnh sự Liên Xô ở Băng-cốc, Lê Hy xin được giấy tờ cần thiết để dừng chân tại Mát-xcơ-va trước khi đến điểm cuối của hành trình, Pra-ha. Ở đó, ông ta được chính phủ uỷ quyền thành lập một văn phòng thông tin.

Lê Hy tới Mát-xcơ-va ngày 30 tháng 8 năm 1948, và không tiếp tục lên đường tới Pra-ha ngay. Ngược lại, ông đã cố gắng thiết lập quan hệ trực tiếp với chính quyền Xô-viết, hy vọng sẽ xin được viện trợ về tài chính và quân sự cho VNDCCH. ^[41] Lê Hy nhờ Liên Xô thông báo cho VNDCCH về sự kiện ông ta tới Mát-xcơ-va thông qua đoàn ngoại giao Băng Cốc. Ông thông báo với một đại diện Vụ Đông Nam Á của Bộ Ngoại giao Liên Xô rằng ông đã được ĐCSĐD uỷ quyền không chính thức để đàm phán về viện trợ quân sự và tài chính có thể được từ phía Liên Xô. Tuy nhiên, ông ta không có bất cứ một tờ giấy giới thiệu hay uỷ nhiệm thư chính thức nào do ĐCSĐD hoặc nhà nước VNDCCH cấp, trừ một thực tế là ông đã từng làm việc trong đoàn đại diện chính phủ ở Băng Cốc. Theo ghi chép của phía Liên Xô về buổi làm việc, Lê Hy đã cố tổ chức “những cuộc họp sơ bộ” nhân danh nhà nước Việt Nam. Theo biên bản phía Liên Xô ghi lại, ông ta giải thích như sau: “Giờ đây chính phủ Việt Nam nhận thấy nếu không có bàn bạc sơ bộ thì việc thảo luận trực tiếp với Liên Xô về vấn đề viện trợ sẽ không có tác dụng. Chính vì vậy chúng tôi đã đặt ra câu hỏi một cách không chính thức để xem khả năng Liên Xô có thể giúp Việt Nam những gì, dưới bất kỳ hình thức nào.” Sau đó ông nói tiếp, “Nếu [VN] không thể biết được ý kiến từ chính phủ Liên Xô, điều này có thể thực hiện qua sự trung gian của ĐCS Liên Xô.” ^[42]

Đại diện Vụ Đông Nam Á của Bộ Ngoại giao Liên Xô đã thông báo với đại diện VNDCCH ở Băng Cốc, ông Nguyễn Đức Quỳ, về chuyến thăm của Lê Hy tới Mát-xcơ-va và chuyển yêu cầu của ông ta, muốn xin chỉ thị về các nội dung cần trao đổi với phía Liên Xô trong các “buổi làm việc” này. Theo Niemchine, Nguyễn Đức Quỳ tỏ vẻ rất ngạc nhiên và phát biểu rằng mình không hề biết gì về mục tiêu của chuyến “công du” này. Nguyễn Đức Quỳ khẳng định với đồng nghiệp của mình rằng sẽ báo cáo việc này ngay lập tức với chính phủ Việt Nam. ^[43] Ngày mùng 5 tháng 9, Nguyễn Đức Quỳ thông báo với Niemchine rằng chính phủ mình muốn triệu hồi Lê Hy từ Mát-xcơ-va. ^[44]

Tuy nhiên, nhu cầu tiếp xúc với Liên Xô và xin được viện trợ hiển nhiên là rất thực tế. Trong hai tối ngày 19 và 20 tháng 9, Nguyễn Đức Quỳ liên lạc với Niemchine về nhu cầu gấp rút của ĐCSĐD cần lập quan hệ với ĐCSLX. Nguyễn Đức Quỳ giải thích rằng, ở Bern, Phạm Ngọc Thạch đã chuyển một lá thư của Hồ Chí Minh cho phía Liên Xô, xin viện trợ và đề nghị Liên Xô đưa vấn đề Việt Nam ra trước LHQ. Rõ ràng là Mát-xcơ-va chưa hề đáp lại. Nguyễn Đức Quỳ thông báo với Niemchine rằng Đảng vừa cử ông Hoàng Văn Hoan (bí danh: Phóng, hoặc Thái Lương Nam) đi Mát-xcơ-va để xúc tiến bàn thảo về các vấn đề đó. ^[45] Đáng lưu ý, trong buổi gặp này, Nguyễn Đức Quỳ nhắc lại với đồng nghiệp phía Liên Xô rằng “Đảng chúng tôi nắm toàn bộ sinh mệnh nền Cộng hoà [VN].” ^[46] Trở lại câu hỏi trước mắt, Nguyễn Đức Quỳ công nhận Lê Hy đã được uỷ quyền mở một văn phòng thông tin tại Đông Âu, nhưng cũng tuyên bố rằng ông ta không phải là đại diện chính thức do ĐCSĐD cử đi đàm phán với Liên Xô về vấn đề viện trợ quân sự. Hoàng Văn Hoan mới là người sẽ thực hiện việc này. ^[47]

Trong lúc đó, Lê Hy trở nên bức bối, bất bình trước sự im lặng từ phía đảng trong khi ông đã đánh tiếng xin chỉ thị. Trong một văn thư gửi các cán bộ Vụ Đông Nam Á, Bộ Ngoại giao Liên Xô, Lê Hy bắt đầu bộc lộ con người thật và tính không chuyên của mình. Ngày 20 tháng 9 năm 1948, ông ta viết bằng tiếng Pháp, tự nhận rằng chính mình đã gỡ thế bí cho Đảng trong việc liên hệ với Liên Xô thông qua chuyến đi tới Mát-xcơ-va và mở ra những cuộc bàn bạc giữa hai bên. Khi Đảng chỉ bàn bạc trong lúc cần phải hành động, chính ông, Lê Hy, đã làm việc cần phải làm. Hãy xem cách ông ta nêu yêu cầu với phía Liên Xô:

“Đương nhiên với sự giúp đỡ của các đồng chí, công việc của tôi sẽ thuận lợi hơn rất nhiều (dù không được như vậy, tôi cũng vẫn tiếp tục làm, nhưng sẽ khó khăn hơn rất nhiều) [. . .] Thật là không may nếu ý kiến của tôi không được tiếp nhận. Như thế sẽ là một điều đáng tiếc, nhưng tôi còn biết làm gì hơn? Tôi đã tự vấn xem mình có làm gì có hại cho đảng của mình không? Thời gian sẽ phán quyết điều này. Thành thật mà nói, tôi không được sự chấp thuận tuyệt đối của Nguyễn Đức Quỳ trước khi xuất phát [từ Băng cốc], vì theo ý ông ta, chúng tôi phải chờ Trung ương Đảng họp [ở Việt Nam] và đưa ra quyết định [trước khi tiến hành công việc này], có nghĩa là phải chờ thêm một tháng nữa, trong khi tình hình ở Xiêm đang xấu đi từng ngày. Nên tôi đã tự mình quyết định khởi hành sớm. Tôi sẽ tự kiểm điểm trước cấp uỷ phụ trách về hành vi vi phạm kỷ luật này, nhưng tôi tự nghĩ, dù phải trả giá bằng sự hy sinh như vậy, tôi cũng quyết phải đẩy mạnh tiến bộ trong công việc của Đảng. Tôi hy vọng các đồng chí hiểu được tình thế nan giải của tôi.” ^[48]

Nguyễn Đức Quỳ yêu cầu đồng nghiệp phía Liên Xô coi cuộc tiếp xúc này [của Lê Hy] là vô hiệu và nhắc nhở Lê Hy rằng ông ta đang tự ý hành động và phải trở về nước ngay lập tức. Tuy nhiên, điều này không cản trở Nguyễn Đức Quỳ thông báo với Niemchine rằng Lê Hy đã được chính phủ yêu cầu tìm hiểu khả năng gửi 50 cán bộ Việt Nam đi tập huấn tại Liên Xô! Niemchine báo lại với Nguyễn Đức Quỳ rằng Hoàng Văn Hoan sẽ phải tới Mát-xcơ-va để thảo luận về những vấn đề như thế. ^[49] Một lần khác, Nguyễn Đức Quỳ và Hoàng Văn Hoan thậm chí còn đề nghị Niemchine giúp đỡ họ về tài chính ở Thái Lan. Việc này khiến Niemchine khó chịu, và ông ta đã nhanh chóng chấm dứt cuộc trao đổi này. ^[50]

Chuyến công du của Trần Ngọc Danh

Lê Hy không phải là đảng viên duy nhất cố bắt tay với Liên Xô dù không được uỷ quyền. Một khủng hoảng ngoại giao nữa đã xảy ra với Việt Nam vào năm 1949, khi Trần Ngọc Danh đơn phương giải tán đoàn ngoại giao Việt Nam ở Pháp, mà ông đã lãnh đạo từ tháng 11 năm 1946. Bị cảnh sát theo dõi, ông ta liền thu xếp hành lý và chạy sang Pra-ha, nhờ vào sự giúp đỡ của lãnh đạo ĐCS Pháp là ông Jacques Duclos. ^[51] Nhưng cũng giống như Lê Hy, Trần Ngọc Danh có một kế hoạch khác khi đã đặt chân đến Đông Âu. Trên thực tế, ông này gây ra tác hại lớn hơn nhiều cho nền ngoại giao cộng sản Việt Nam vốn đã nghiêng ngả. Ông ta muốn liên hệ với ĐCSLX để thông báo với các đồng chí lãnh đạo Xô-Viết về sự lạc hướng tư tưởng của Đảng mình và của cá nhân Hồ Chí Minh.

Nguyên nhân chính xác của sự thay tâm đổi tính này thật khó xác định. Quyết định khai trừ Ti-tô ra khỏi Quốc tế Cộng sản rõ ràng đã tác động đến ông ta, có thể đã mở ra cho ông ta một cơ hội phát biểu lại những ý kiến phê bình của anh trai mình đối với xu hướng thiên về dân tộc chủ nghĩa trong đảng. Cũng giống như Trần Phú, Trần Ngọc Danh đánh giá Hồ Chí Minh là thiếu bản lĩnh quốc tế chủ nghĩa và tin rằng quyết định giải tán đảng vào năm 1945 là bằng chứng rõ ràng cho nhận định trên. Dưới đây là phần quan trọng trong nội dung bức thư ông ta gửi ĐCSLX vào tháng 10 năm 1949, đúng lúc ĐCS Trung Quốc đang giành được quyền lực, Stalin bị ám ảnh về vụ Ti-tô, và đảng cộng sản Việt Nam đang chuẩn bị bình thường hoá quan hệ với hai đảng “anh cả”:

“1. Theo nhận xét của QTCS, giờ đây tôi hoàn toàn phản đối đường lối chính trị cơ hội của đảng mình kể từ khi công khai giải tán (ngày 11 tháng 11 năm 1945) theo quyết định của Trung ương ĐCSĐD.

Việc tự giải tán, trái với ý nguyện đã được bày tỏ nhiều [lần] của các đồng chí của chúng ta chỉ có thể xảy ra do sự can thiệp tích cực của đồng chí Hồ Chí Minh, đương kim chủ tịch nước VNDCCH. Vai trò của đồng chí Hồ Chí Minh đương nhiên là rất quan trọng đối với nhân dân Việt Nam, những người luôn coi đồng chí ấy là biểu tượng của cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa đế quốc và người đi đầu trong phong trào dân chủ. Sự tin tưởng này còn được củng cố hơn nữa do các đảng viên cộng sản Việt Nam vẫn nhìn nhận đồng chí ấy là một cựu Ủy viên Đông phương Bộ, thuộc Ban chấp hành QTCS, hay nói theo một thuật ngữ Việt Nam, “Đó là một con người của Quốc tế.” Và chính sách thụ động hiện đang được áp dụng rõ ràng có ảnh hưởng từ lý thuyết đồng chí ấy đã khởi xướng từ năm 1931 trong Đại Hội Tours.

2. Khi dịch những tài liệu này, tôi đã đi ngược lại quyết định của lãnh đạo đảng ngăn tôi không nên làm như vậy. [. . .]

4. Với nhận thức chắc chắn rằng sự thay đổi nghiêm trọng về đường lối của đảng mình sẽ gây tổn hại đến phong trào cộng sản và sự phát triển của cuộc Cách mạng tại Việt Nam, dù biết rằng mỗi hành động của mình bị coi là nông nổi, nóng vội và vô kỷ luật, có thể mang lại những hậu quả nghiêm trọng, tôi tự nhận trách nhiệm phải báo cáo cho các đồng chí về tình trạng thực tế của đảng mình.” ^[52]

Ông ta kết thúc bằng lời cam kết trung thành với Stalin: “Nay tôi xin long trọng tuyên thệ ‘luôn trung thành với ngọn cờ của Stalin và Lê-nin’.” Đáng lưu ý là, Trần Ngọc Danh đã yêu cầu phía chủ nhà Tiệp Khắc chuyển thư và tài liệu của ông tới Trung ương ĐCS Liên Xô, Pháp và Trung Quốc. Ông ta cũng gửi bản dịch và bản nhận xét về các văn kiện của ĐCSĐD, vạch ra những sai lầm của đảng mình. Trong một lá thư khác, ông giải thích về hành động của mình, kèm theo một tiểu sử vắn tắt. ^[53]

Trần Ngọc Danh cũng gửi một “nghiên cứu” tương tự về ĐCSĐD tới Mát-xcơ-va, và được chuyển tới tay Pavel Fedorovich Iudin trong Bộ Ngoại giao. Văn bản này đề ngày 10 tháng 1 năm 1950. Hiển nhiên là tài liệu này rất giống, nếu không nói chúng chính là các văn bản ông ta đã nhắc đến trong hai lá thư ngày 11 và 12 tháng 10 (năm 1949 – ND). Trong các văn bản này, Trần Ngọc Danh chỉ trích Hồ Chí Minh và xu hướng thiên về dân tộc chủ nghĩa trong đảng. Theo cách ông ta phân tích cho các đồng chí Liên Xô: “Vào thời điểm tự giải tán, ĐCSĐD đã bị các thành phần tiểu tư sản dân tộc lũng đoạn, vốn sau nhiều thời kỳ nằm im, luôn giữ tư tưởng ly khai, từ bỏ và thiếu lòng tin vào lực lượng cách mạng của giai cấp vô sản. Yếu tố gây bất ổn định lớn nhất là chính cá nhân Hồ Chí Minh. Để hiểu về điều này, chỉ cần các đồng chí xem lại đường lối của ĐCSĐD đưa ra năm 1941, tức là, đúng thời điểm ông Hồ bắt đầu tham gia trực tiếp vào vũ đài chính trị Đông Dương. ^[54] ”

Trong bản dịch tài liệu nội bộ đảng, Trần Ngọc Danh liên tiếp trích dẫn lời của Hồ Chí Minh và một số ít hơn, của Trường Chinh, để giải thích tại sao ông Hồ lại là một người dân tộc chủ nghĩa và có tư tưởng trung lập, và tại sao Trường Chinh rõ ràng đã không duy trì được đường lối cách mạng đúng đắn cho đảng. Cũng giống như anh trai mình trước đây, Trần Ngọc Danh nhìn nhận Hồ Chí Minh như một nhà quốc tế chủ nghĩa không chân chính, một người theo chủ nghĩa dân tộc tư sản. Trần Ngọc Danh kết luận rằng tất cả những điều này thể hiện “một sự lệch lạc, đi ngược với chủ nghĩa Mác-xít, Lê-nin-nít, Stalin-nít, nên đã khiến ông ta [Hồ Chí Minh] trở thành người chống đảng và thù nghịch với Liên Xô.” Đối với Trần Ngọc Danh, ĐCSĐD nói chung và Hồ Chí Minh nói riêng đã từ bỏ “chủ nghĩa quốc tế vô sản” và “lý thuyết Mác-xít về giai cấp và đấu tranh giai cấp.” Trần Ngọc Danh, đương nhiên, là nhà cộng sản chân chính trung thành với Stalin. ^[55]

Sự kiện này xảy ra vào đúng lúc tồi tệ nhất cho Hồ Chí Minh: ông đang trên đường đến Bắc Kinh để tìm kiếm sự công nhận ngoại giao Xô-Trung và cho Việt Nam hội nhập vào thế giới cộng sản. Dù chúng ta không biết liệu Hồ Chí Minh đã được thông báo về những việc làm của Trần Ngọc Danh hay chưa, chúng ta có thể đoán rằng ông đã cảm thấy đến lúc ông phải đích thân lên đường, trước tình hình suy thoái về ngoại giao của đảng kể từ năm 1945 và những nguy cơ sát sườn. Những nỗ lực ngoại giao ngoài luồng của Trần Ngọc Danh và Lê Hy cũng giúp ta hiểu rõ hơn nguyên nhân Hồ Chí Minh gặp phải thái độ lạnh nhạt của Stalin vào tháng 1 năm 1950. Dù hành động của họ không phải là nguồn gốc của mọi nguyên nhân, như chúng ta sẽ thấy, rõ ràng Trần Ngọc Danh và Lê Hy đã làm ảnh hưởng xấu đến đường lối đối ngoại của Việt Nam rất nhiều đúng vào thời điểm mà ĐCSTQ lên nắm quyền.

Hoàng Văn Hoan trực tiếp đến Pra-ha để ngăn chặn hai kênh phát sóng ngoài luồng này.^[56] Ông báo cáo với ĐCS Tiệp Khắc rằng cả hai người này đều đang gặp rắc rối nghiêm trọng vì đã tự tiện hành động trái thẩm quyền; rằng họ đã bị triệu hồi và không được coi là đại diện chính thức của chính phủ hoặc của đảng. Hồ Chí Minh đã trực tiếp yêu cầu Trần Ngọc Danh phải ngay lập tức trở về Việt Nam. ^[57] Kết cục, Lê Hy bị khai trừ khỏi đảng vì đã tự tiện đi Tây Âu và có những mối quan hệ mờ ám trong công tác. ^[58] Ông ta bị buộc tội đã nói xấu một vị lãnh đạo, không thấy nêu tên trong quyết định kỷ luật (nhiều khả năng là một cách đề cập gián tiếp đến Hồ Chí Minh) và chê bai đường lối của đảng. Điều này đã “tạo nên những sự chia rẽ ngoài ý muốn trong nội bộ Đảng.” ^[59]Đảng khai trừ Trần Ngọc Danh vì ông ta đã giải tán đoàn đại biểu VNDCCH ở Paris mà không có lệnh trên, đồng thời đã mắc rất nhiều lỗi lầm giống như Lê Hy trong thời gian ở Đông Âu. Trung ương Đảng giải thích như sau: “Cùng với Lê Hi [Hy], [Trần Ngọc Danh] đã phê phán, một cách thiếu cơ sở và dẫn chứng nghiêm túc, những hoạt động của Đảng và của Trung ương. Đồng chí đã vô tình gây bất đồng trong các cấp uỷ Đảng và tạo chia cách khiến Đảng và Chính phủ bị xa rời các chính đảng khác có xu hướng ủng hộ chúng ta, cũng như các lực lượng có cảm tình mà Đảng và Chính phủ cần tranh thủ sự hỗ trợ và giúp đỡ.” ^[60]

Tuy nhiên, một điều đáng lưu ý là, hai ông này mãi tới giữa năm 1950 mới bị khai trừ, tức là rất lâu sau khi mắc lỗi và Việt Nam đã được Mát-xcơ-va công nhận ngoại giao. Liệu có phải vì đảng muốn chờ cho họ trở về trong nước rồi mới kỷ luật? Hay Hồ Chí Minh ngại không muốn kỷ luật họ trước khi có cơ hội trực tiếp sang Mát-xcơ-va và giành được sự tin tưởng tuyệt đối của Stalin đối với cá nhân ông? ^[61] Điều này có thể giải thích tại sao Hồ Chí Minh, trong chuyến đi Mát-xcơ-va vào đầu năm 1950 lại quyết tâm đem về một chữ ký và một bức ảnh của Stalin đến như vậy. Đó sẽ là những bằng chứng để ông có thể chứng minh tư cách quốc tế chủ nghĩa của mình, và loại bỏ mọi nghi ngờ trong chính ĐCSĐD về khả năng lãnh đạo của ông. Trong khi sự kiện Stalin bí mật thu hồi lại tờ báo có chữ ký của mình trong hành lý của ông Hồ trước khi ông ta lên đường về Việt Nam được rất nhiều người biết, thì có một khía cạnh ít được biết đến hơn là sự ngỡ ngàng (tôi rất muốn dùng từ “đau xót”) của Hồ Chí Minh khi biết có ai đó đã lấy trộm tờ báo đó, và suy ra rằng “người lấy đó” chắc hẳn phải hành động theo lệnh của “một người nào đó” rất quan trọng. ^[62]

Chúng ta biết chắc chắn là quyết định “giải tán” ĐCSĐD vào tháng 11 năm 1945 đã gây nên rất nhiều rắc rối không lường trước được trong quan hệ của Việt Nam với thế giới cộng sản. Ít nhất, điều này cũng trở thành vũ khí cho những người chống lại ông Hồ sử dụng để công kích ông ta. Đơn cử như, trước khi rời Pra-ha vào tháng 5 năm 1950, Trần Ngọc Danh nói với những người bảo vệ ông ta rằng ông đã có những bất đồng sâu sắc với “người đứng đầu của Đảng, nhất là về tính chất bất hợp pháp của đảng.” ^[63] Và hậu quả của điều này là Hồ Chí Minh bị buộc phải giải quyết mối bất đồng này trong nội bộ đảng. Phát biểu trước Đại hội Đảng II, vào đầu năm 1951— một kỳ đại hội hết sức quan trọng, đã chính thức gắn chủ nghĩa cộng sản Việt Nam vào khối cộng sản quốc tế chủ nghĩa— Hồ Chí Minh giải thích rằng, dù việc “giải tán” ĐCSĐD có gây những “thắc mắc” trong giới lãnh đạo cộng sản, đảng vẫn luôn tồn tại trong bí mật và “vẫn lãnh đạo nhà nước và nhân dân.” Hồ Chí Minh dường như, qua bài phát biểu này, đang tự biện minh khi lý giải thêm rằng “chúng ta có thể thấy sự việc Đảng tuyên bố tự giải tán (thực tế là rút vào bí mật) là đúng đắn.” ^[64] Dù những lời giải thích này có ngắn gọn và xác đáng đến mấy, có thể thấy Hồ Chí Minh đã buộc phải đề cập đến vấn đề đó.

Xem thêm: Phần II

Các chữ viết tắt:

·         ĐCSTQ: Đảng Cộng sản Trung Quốc

·         ĐCSLX: Đảng Cộng sản Liên Xô

·         VNDCCH: Việt Nam Dân chủ Cộng hoà

·         ĐCSP: Đảng Cộng sản Pháp

·         THQDĐ: Trung Hoa Quốc dân Đảng

·         ĐCSĐD: Đảng Cộng sản Đông Dương

·         LHQ: Liên Hợp Quốc

·         LX: Liên Xô – Liên bang các nước cộng hoà Xô-viết

·         VNQDĐ: Việt Nam Quốc dân Đảng

Christopher Goscha là Phó Giáo sư (Assistant Professor), Khoa Sử, Trường Đại học Québec, Montréal. Tác giả xin cảm ơn ông Benoît de Tréglodé đã nhiệt tình chia sẻ những tài liệu thu thập được từ văn khố nước Nga. Tác giả cũng muốn cảm ơn ông David Marr, bà Julie Phạm, bà Sophie Quinn-Judge, và bà Judy Stowe đã đóng góp những ý kiến quý giá, giúp biên tập và chỉnh lý bài viết này.

Nguồn: Bản tiếng Việt © 2007 talawas. Nghiencuuquocte.net đặt lại tựa đề cho ngắn gọn.

————————-

^[1]. Các tài liệu tiếng Nga trích dẫn trong bài này do một biên dịch viên người Nga dịch từ tiếng Nga sang tiếng Pháp cho Benoît de Tréglodé. Tréglodé đã công bố những nghiên cứu hết sức quan trọng về quan hệ giữa VNDCCH với Trung Quốc và Liên Xô trong những năm 1945 đến 1950, dưới nhan đề Héros et révolution au Việt Nam (1948–1964) [Những anh hùng với cuộc cách mạng ở Việt Nam (1948–1964)] (Paris: Editions L’Harmattan, 2001); “Premiers contacts entre le Vietnam et l’Union soviétique (1947–1948) [Những tiếp xúc ban đầu giữa Việt Nam và Liên Xô (1947–1948],” Approches-Asie, no. 16 (1999): 125–135; and “Les relations entre le Việt Minh, Moscou et Pékin à travers les documents (1950–1954) [Quan hệ giữa Việt Minh và Bắc Kinh, xét trên văn bản (1950–1954)],” Revue historique des Armées, no. 4 (2000): 55–62. Tôi thu thập được những tài liệu từ các văn khố của Cộng hoà Séc, Pháp và Mỹ trong các đợt nghiên cứu cá nhân.
^[2]. Bộ Ngoại Giao [Ministry of Foreign Affairs], Đấu tranh ngoại giao trong Cách Mạng Dân Tộc Dân Chủ Nhân Dân (1945–1954) [Diplomatic Struggle during the People’s Democratic National Revolution], vol. 2 (n.p.: Bộ Ngoại giao, n.d., lời mở đầu, ghi năm 1976), 93–94.
^[3]. Xem bài tham luận tại Hội thảo quốc tế Đánh giá lại Hội nghị Geneva năm 1954: Các bằng chứng qua văn bản lưu trữ mới, tổ chức tại Trung tâm Woodrow Wilson/Dự án Lịch sử Thế giới thời kỳ Chiến tranh Lạnh, ngày 17&18 tháng 2, Washington, D.C.
^[4]. Các loại “Sách trắng” và sách “Sự thật” của Việt Nam và Trung Quốc đã “ăn miếng trả miếng” nhau xung quanh vấn đề ai đã bán đứng ai trong suốt chiều dài lịch sử quan hệ Việt-Trung.
^[5]. Về câu hỏi này, xem Sophie Quinn-Judge, Hồ Chí Minh: Những năm tháng không được biết đến 1919–1941 (Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 2002).
^[6]. Ví dụ, trong cuốn Hồ Chí Minh: L’homme et son héritage [Hồ Chí Minh: Cuộc đời và di sản] (Paris: Đường Mới/La Nouvelle Voie, 1990).
^[7]. Tuy nhiên, sự kiểm soát của đảng cộng sản đối với phong trào kháng chiến không hề đơn nhất và thuần chất, nhất là trước năm 1950 ở miền Nam và đối với cộng đồng tôn giáo ở miền Trung. Xem thêm cuốn “Lực lượng quần chúng trong Quân đội Việt Nam: Tướng Nguyễn Bình với cuộc chiến ở miền Nam,” trong Naissance d’un Etat-Parti: Le Việt Nam depuis 1945, eds. Christopher E. Goscha and Benoît de Tréglodé (Paris: Les Indes Savantes, 2004), 226–353.
^[8]. “Situation Politique à la fin du mois d’octobre [1945],” pp. 20–21, dossier Bilan Situation Politique, box 157, file grouping Conseiller Politique, Centre des Archives d’Outre-Mer (CAOM). Xem thêm Tôn Thất Thiên, Chính sách ngoại giao của ĐCS ở Việt Nam (Washington, D.C.: Crane Russak, 1989), 118.
^[9]. Hoàng Vǎn Hoan, Giọt nước trong biển cả (Hồi ký cách mạng) [A Drop in the Ocean (Revolutionary Memoirs)] (Beijing: Tin Việt Nam, 1986), 266–267.
^[10]. Xem: Đảng Cộng Sản Đông Dương, Khu Ủy Miền Đông, so. 254/K, ‘Trích chỉ thị Trung Ương nhận được ngày 20/9/1948, ký tên Khương, ghi ngày 6/10//1948, ký tên Khương, file PCI, box 10H4204, Service Historique de l’Armée de Terre (SHAT); và tài liệu đảng trước năm 1951 trong hộp 10H4205, SHAT.
^[11]. “Mặt trận Việt Minh với việc Đảng Cộng Sản Đông Dương tự ý giải tán,” Cưú Quốc, số 90 (13/11/1945): 1; “Chung quanh việc Đảng Cộng Sản Đông Dương tự ý giải tán,” Cứu Quốc, số 93 (16/11/1945): 2.
^[12]. “Báo cáo tại Hội nghị cán bộ Trung Ương lần thứ V từ ngày 8 đến ngày 16 tháng 8 nǎm 1948 do đồng chí Lê Đức Thọ đọc,” Đảng Cộng Sản Việt Nam, Vǎn Kiện Ðảng, Toàn Tập, 40 tập (Hà Nội: Ban Chính Trị Quốc Gia, 1989–2005), 9:316–317.
^[13]. Trong một bức điện đề tháng 12/1946 từ Quảng Ngãi, Lê Duẩn hỏi lãnh đạo “ĐCSĐD” tên gọi hiện tại của “đảng” là gì. Bức điện được giải mã cho thấy người gửi là Lê Duẩn, ngày 12/12/1946, trong hồ sơ Haut Commissariat de France en Indochine (HCFIC), Bureau Fédéral de la Documentation, no. 885/D6/TS, “Note au sujet du rôle des communistes dans la lutte actuelle en Indochine,” 2/9/1947, annex IV, vol. 165, file grouping Indochine, Asie-Océanie, Ministère des Affaires étrangères (MAE). Tôi chưa gặp một bằng chứng nào cho thấy Trường Chinh phản đối quyết định này. Đây là câu hỏi quan trọng, nhưng chỉ có thể được giải đáp khi văn khố Việt Nam được công bố, cho phép chúng ta hiểu được một cách chính xác đảng đã “tự giải tán” như thế nào, những ai đã phản đối lại quyết định này, vì lý do gì và vào thời điểm nào.
^[14]. I.B. Bukharkin, “Kremli và Hồ Chí Minh,” Xưa và Nay, no. 55 (September 1998): 4–5. Hồ Chí Minh viết tiếp một bức thư thứ hai gửi Stalin vào tháng 1/1946.
^[15]. Bukharkin, “Kremli và Hồ Chí Minh,” 4.
^[16]. Phía Việt Nam thừa nhận điều này với Harold R. Isaacs; xem cuốn Không có hoà bình cho châu Á (1947; Cambridge, MA: MIT Press, 1967) của Isaacs, 170–175. Xem thêm Thái Quang Trung, “Staline et les révolutions nationales [Stalin and National Revolutions],” Revue Française de Sciences Politiques(October 1980): 996–1000.
^[17]. “Entrevue avec Molotov sur l’Indochine,” Mát-xcơ-va, ngày 15/1/1947, ký Catroux, dossier 1352, box 153, file grouping Nouveau Fonds, Indochine, CAOM.
^[18]. Bernard Fall, Hai nước Việt Nam: Phân tích về Chính trị và Quân sự (Lanham, MD: Frederick A Praeger, 1967), 196.
^[19]. De Tréglodé, “Premiers contacts,” 125–135.
^[20]. Các bức thư được phát hiện và phiên bản lại trong “Aide mémoire sur le rôle joué par l’ambassade de l’URSS à Bangkok auprès des organisations du Việt Minh,” in Haut Commissaire de France en Indochine, Conseiller Diplomatique, no. 1893, 11/4//1950, dossier 802-5, box 145, file grouping Etats Associés, MAE.
^[21]. Xem bức tư viết tay của “Nguyễn Ðức à Bangkok à Trường Hồng Vǎn, à Moscou,” đề ngày 14/11/1950, trong Direction des Services de Sécurité (DSS), số 9005/C/SG-1, “Note pour M. le Haut Commissaire,” 5/12/1950, dossier Soutien aérien, box C835, Service Historique de l’Armée de l’Air, France (SHAA).
^[22]. Ðịnh Phú Xuân, “Hồ Sơ Hồ Chí Minh [The Hồ Chí Minh File],” Quê Mẹ, no. 109, (April–May 1990): 53n1; Hoàng Vǎn Hoan, Giọt nước trong biển cả, 319; Bà Thái Thị Liên (quả phụ ông Trần Ngọc Danh), tác giả trực tiếp phỏng vấn trên điện thoại ngày 17/6/2001, Montreal; “Note biographique de Trần Ngọc Danh,” vol. 161, file grouping Indochine, Asie-Océanie, MAE.
^[23]. Nhóm Tình báo Trung ương, “Tổ kiểm soát nguồn, SO, gửi ông Jack Neal, Phân ban Hoạt động Đối ngoại,” ngày 17/2/1947, 851G.00B/2-1747, National Archives and Records Administration (NARA). Nếu quả thật là sự tiếp xúc giữa đôi bên tại Paris là không đáng kể, thì điều đó chỉ củng cố thêm nhận định cho rằng Liên Xô không quan tâm đến Việt Nam vào thời điểm Thế Chiến II mới bùng nổ.
^[24]. Mark Bradley, “Một cơ hội trên trời rơi xuống: Sáng kiến năm 1947 của Hoa kỳ và VNDCCH” trong cuốn Chiến tranh Việt Nam: Các quan điểm của Việt Nam và Hoa Kỳ, eds. Jane Werner and Luu Doan Huynh (London: M.E. Sharpe, 1993), 3–23.
^[25]. “Journal de l’envoyé spécial de l’URSS en Suisse, M. Koulajenkov,” no. 9288, ghi ngày 16/9/1947, fonds no. 5, opus 10, dossier 404, Conversation de l’envoyé spécial adjoint de l’URSS en Suisse avec l’adjoint du secrétaire d’Etat des Ministres de la République démocratique du Vietnam sur la situation dans le pays et dans le Parti communiste, Centre russe de Conservation et d’études des documents de l’Histoire moderne. Tài liệu dịch từ tiếng Nga sang tiếng Pháp, do Benoît de Tréglodé thu thập. De Tréglodé cũng bàn về chuyến công du này trong cuốn “Premiers contacts entre le Vietnam et l’Union soviétique,” của mình, trang 125–135.
^[26]. “Journal de l’envoyé spécial de l’URSS en Suisse, M. Koulajenkov”; De Tréglodé, “Premiers contacts,” 125–135. Tại sao lại chọn Phạm Ngọc Thạch—chứ không phải Trần Ngọc Danh—cho chuyến đi năm 1947 vẫn là câu hỏi khó trả lời. Ông Thạch không phải là đảng viên kỳ cựu, mới gia nhập đảng đầu những năm 1940. Còn ông Trần Ngọc Danh, có đầy đủ phẩm chất cần thiết. Ông ta đã từng là lãnh đạo cao cấp trong ĐCSĐD, đã từng có thời gian ở tù, là em trai cố TBT Trần Phú. Tuy nhiên, ông Phạm Ngọc Thạch có điều kiện gần gũi ông Hồ với tư cách bác sỹ riêng. Có thể sự tin cẩn của ông Hồ Chí Minh có một vai trò quyết định trong sự lựa chọn nhân sự cho chuyến đi này.
^[27]. “Journal de l’envoyé spécial de l’URSS en Suisse, M. Koulajenkov”; De Tréglodé, “Premiers contacts,” 125–135.
^[28]. “Journal de l’envoyé spécial de l’URSS en Suisse, M. Koulajenkov”; De Tréglodé, “Premiers contacts,” 125–135.
^[29]. “Journal de l’envoyé spécial de l’URSS en Suisse, M. Koulajenkov”; De Tréglodé, “Premiers contacts,” 125–135.
^[30]. “Journal de l’envoyé spécial de l’URSS en Suisse, M. Koulajenkov”; De Tréglodé, “Premiers contacts,” 125–135.
^[31]. “Cominform” là chữ viết tắt theo tiếng Nga của cụm từ “Văn phòng Thông tin của các Đảng Cộng sản.” được ra đời vào tháng 9/1947 dưới sự kiểm soát chặt chẽ của ĐCSLX và Stalin.
^[32]. “De T. Chouklin à Pouklov: Compte-rendu sur la situation du Parti au Vietnam,” ghi ngày 15/12/1947, no. 619, document 4, fonds no. 5, opus 10, dossier 404, Centre russe de conservation et d’études des documents de l’Histoire moderne.
^[33]. Việt Nam rút lại đơn tham gia LHQ vào ngày 22/11/1948. Văn bản do Trần Ngọc Danh soạn thảo và ký với chức danh trưởng đoàn đại diện chính phủ VNDCCH tại Pháp.
^[34]. “De T. Chouklin à Pouklov: Compte-rendu sur la situation du Parti au Vietnam,” ngày 15/12/1947, no. 619, document 4, fonds no. 5, opus 10, dossier 404, Centre russe de conservation et d’études des documents de l’Histoire moderne.
^[35]. Xem Ilya Gaiduk, “Chiến lược của Liên Xô trong Chiến tranh Lạnh và viễn cảnh Cách mạng ở khu vực Nam và Đông Nam Á,” trong Liên kết sử liệu: Chiến tranh Lạnh và Phong trào giải phóng thuộc địa ở châu Á (1945–1962), đồng tác giả Christopher E. Goscha và Christian Ostermann (Stanford, CA: Stanford University Press, sắp xuất bản).
^[36]. Phạm Ngọc Thạch đã đến Việt Bắc khoảng đầu tháng 6/1948. Lê Vǎn Hiến, Nhật ký của một bộ trưởng, 2 vols. (Ðà Nẵng: Ðà Nẵng, 1995), 1:371.
^[37]. Về các yếu tố quyết định trong chính sách đối ngoại của ĐCSĐD, xem thêm luận án tiến sỹ của tôi: “Lê contexte asiatique de la guerre franco-vietnamienne: Réseaux, relations et économie [The Asian Context of the Franco-Vietnamese War: Networks, Relations and Economy]” (PhD dissertation, Ecole Pratique des Hautes Etudes/Sorbonne, 2001), Section Asie du Sud-Est.
^[38]. Xem L.M. Efimova, “Những bằng chứng mới về sự hình thành quan hệ ngoại giao Xô viết-Indonesian (1949–1953),” Indonesia and the Malay World 29, no. 85 (2001): 218–222; và “Tiến tới thiết lập quan hệ ngoại giao giữa Liên Xô và Cộng hoà, 1947–48,” của cùng một tác giả, Indonesia and the Malay World26, no. 76 (1998): 184–194.
^[39]. Lê Văn Hiến, Nhật ký, 1:360, ghi chép ngày 28/5/1948.
^[40]. Theo tin tình báo Pháp, năm 1947 Brotherton có mặt ở Băng-cốc, làm việc cho tờ Vietnam News Service dưới bút danh Vǎn Tân (tờ Vietnam News Servicedo Lê Hy biên tập) Ông ta phụ trách “Văn phòng Thông tin Quốc tế III của Đoàn Ngoại giao Liên Xô ở Băng cốc.” Ông ta rời Băng cốc tháng 7/1948 để đi Thượng Hải. Theo tin này, Brotherton được uỷ nhiệm gặp gỡ ĐCSĐD, ĐCSTQ và các phong trào dân tộc khác ở Đông Nam Á. Etat-Major, 2ème Bureau, Section étrangère, “Note d’information concernant les trafics et trafiquants au Siam,” June 27, 1950, box C838, SHAA. Brotherton về lại Singapore tháng 9/1948, và hình như ông ta vẫn giữ liên lạc với Phạm Ngọc Thạch, điều này xác nhận vai trò thiết lập quan hệ với Liên Xô của ông Thạch. Hoàng Vǎn Hoan có nói tới việc này trong hồi ký.
^[41]. Muốn biết thêm chi tiết, xem De Tréglodé, “Premiers contacts,” 125–135.
^[42]. “Au sujet d’une conversation de Bachitov avec l’adjoint du chef du Bureau d’Information vietnamien à Bangkok, Lê Hy,” trích nhật ký của Bachitov, tài liệu số 433, ngày 31/8/ 1948, dossier 032-ext, Đông Nam Á, tháng 9/1948, Lưu trữ của Bộ Ngoại giao, Mát-xcơ-va, Nga (AMFA).
^[43]. “Enregistrement de la conversation entre le camarade Usatchov et Nguyễn Ðức Quỳ à Bangkok,” 6/9/1948, tài liệu số 609, 10/9/1948, dossier 033-ext, Đông Nam Á, tháng 6–12/1948, AMFA.
^[44]. “Enregistrement de la conversation entre camarade Usatchov et Nguyễn Ðức Quỳ,” 15/9/1948, số 615, 21/9/ 1948, dossier 033-ext, Đông Nam Á, tháng 6–12/1948, AMFA.
^[45]. Trần Ngọc Danh thông báo với phía Tiệp Khắc rằng Hoàng Vǎn Hoan dùng bí danh “Phóng” và “Thái Lương Nam.” “Lettre de Trần Ngọc Danh à Geminder,” ngày 16/12/1949, fond 100/3, volume 207, Vietnam, Lưu trữ của Trung ương Đảng Cộng sản Tiệp khắc, Praha (ACCCPC).
^[46]. “Enregistrement de la conversation entre le camarade Niemchine et Nguyễn Ðức Quỳ,” ngày dated September 20/9/1948, tài liệu số 617, September 21/9/1948, dossier 033-ext, Đông Nam Á, tháng 6–12/1948, AMFA.
^[47]. Như trên đã dẫn.
^[48]. “Lettre de Lê Hy au camarade Bachitov, Koslov et Rebanet sur la situation au Vietnam et sur les relations avec l’URSS,” Mát-xcơ-va, ngày September 20/9/1948, tài liệu số 497, 20/9/1948, dosser 113-ext, Đông Nam Á, tháng 8–12/1948, AMFA. Xem thêm De Tréglodé, “Premiers contacts, 125–135.
^[49]. “Enregistrement de la conversation entre camarade Niemchine et Nguyễn Ðức Quỳ,” 30/9/1948, tài liệu số 602, ngày 3/10/1948, dossier 033-ext, Đông Nam Á, tháng 6–12/1948, AMFA.
^[50]. “Enregistrement de la conversation entre le comarade Niemchine et Nguyễn Ðức Quỳ,” 1/11/1948, tài liệu 685, ngày 4/11/1948, dossier 033-ext, Đông Nam Á, tháng 6–12/1948, AMFA.
^[51]. “Jacques Duclos à Geminder,” ngày 16/7/1949, fonds 100/3, vol. 207, Vietnam, ACCCPC.
^[52]. “Lettre de Trần Ngọc Danh, membre suppléant du Comité central du Parti communiste indochinois aux camarades du Comité central du Parti communiste (bolchévik) de l’URSS,” Praha, số 7/TND, ngày 12/10/1949, fonds 100/3, volume 207, Vietnam, ACCCPC (tôi nhấn mạnh). Bà Thái Thị Liên, quả phụ ông Danh, xác nhận điều này trong một cuộc phỏng vấn qua điện thoại với tôi ngày 17/6/2001. Theo trí nhớ của bà, ông Trần Ngọc Danh có phê bình lập trường của Hồ Chí Minh và chất vấn “Đồng chí có phải là người Bôn-sê-vích hay không?”
^[53]. République Démocratique du Vietnam, no. 6/TND [Trần Ngọc Danh?], Prague, “Lettre à l’attention du camarade Geminder,” ngày 11/10/1949, ký Trần Ngọc Danh, fonds 100/3, vol. 207, Vietnam, ACCCPC.
^[54]. “Lettre/étude de Trần Ngọc Danh à camarade Youdine, écrite à Prague,” ngày 10/1/1950,” dossier no. 425 (4384–4473), Trung ương ĐCSLX, Mát-xcơ-va, Nga (CCCPSU).
^[55]. Ibid.
^[56]. Thật khó mà tin được rằng các chuyến đi của Lê Hy và Trần Ngọc Danh không liên quan gì đến nhau. Hoàng Vǎn Hoan viết rằng Lê Hy “chịu ảnh hưởng của tư tưởng Trần Ngọc Danh” và giải thích rằng hai người này cùng phản đối sự chậm chạp của ĐCSĐD trong việc triển khai đường lối xã hội cấp tiến.
^[57]. “Lettre à Papez,” không ký, không đề ngày, fonds 100/3, vol. 207, Vietnam, ACCCPC.
^[58]. Hiển nhiên điều này ám chỉ tới quan hệ của Lê Hy với Alexander Brotherton, đảng viên ĐCS Úc, trong chuyến đi tới Mát-xcơ-va và Pra-ha.
^[59]. Ban Chấp Hành Trung Ương Ðảng, “Nhận xét của Trung Ương về đồng chí Lê-Hi [The Central Committee’s View of Comrade Lê Hy],” no. 72 SK/, gửi vào miền Nam, đánh số 199 SS Xứ, T/L Thường Vụ Xứ uỷ, Chánh Vǎn Phòng, ngày 23/11/1950, ký FAN [Phan] Triểm, dossier 65, box 10H549, SHAT, được bà Thái Thị Liên xác nhận khá chắc trong cuộc phỏng vấn qua điện thoại ngày 17/6/ 2001.
^[60]. Ban Chấp Hành Trung Ương Ðảng, “Trung Ương gửi các khu [From the Central Committee to All Zones],” số 71/KS, công văn đến miền Nam số 198/SL XU, T/L Thường Vụ Xứ uỷ, Chánh Vǎn Phòng, ghi ngày 23/11/1950, dossier 65, box 10H549, SHAT (tôi nhấn mạnh). Ngày 4/1/1951, Hoàng Vǎn Hoan thông báo riêng với phía Tiệp rằng Trần Ngọc Danh đã bị khai trừ khỏi đảng sau khi về tới Việt Nam. Hoàng Văn Hoan nói với Geminder lý do ông ta bị khai trừ do đã tự ý giải tán đoàn đại biểu VNDCCH ở Pháp, đã tuyển dụng một nhân viên Sở Mật thám Pháp, và vô kỷ luật. “Hoàng Vǎn Hoan à Geminder,” 4/1//1951, fond 100/3, volume 207, Vietnam, ACCCPC.
^[61]. Cảm ơn bà Sophie Quinn-Judge đã nêu điểm này với tác giả.
^[62]. “Lettre du camarade N. Pshinoviev (Ambassadeur à Pékin) à camarade Machentov,” ngày 2/4/1950, tài liệu số 36671, ở dossier no. 425, CCCPSU. Trong khi ở Bắc Kinh, Hồ Chí Minh có nói với các nhà lãnh đạo Trung Quốc rằng tờ tạp chí có ảnh của Stalin và các lãnh đạo cao cấp khác của ĐCSLX cần phải được trả lại cho mình. Theo lời đại sứ Liên Xô, Hồ Chí Minh thực sự bị giằn vặt vì mất cuốn tạp chí và đã nhiều lần hỏi đi hỏi lại “làm sao chuyện đó lại có thể xảy ra giữa các đồng chí cộng sản tốt”. Tôi không biết cuốn tạp chí sau đó có được trả lại cho Hồ Chí Minh hay không.
^[63]. “Lettre de Trần Ngọc Danh à Geminder,” ngày 6/5/1950.
^[64]. Hồ Chí Minh, Báo cáo chính trị đọc tại Ðại hội đại biểu toàn quốc lần thứ nhất tháng 2 1951 [The Political Report Read at the First All Country Congress of Representatives in February 1951] (Ban Chấp Hành Trung Ương Xuất Bản, 1951), 21. Tài liệu này có thể tham khảo tại Thư viện Quốc gia Hà Nội.